:::: MENU ::::
Browsing posts in: Ιδέες / Προτάσεις

Παράδειγμα χρήσης συστήματος αναθεωρήσεων στην οργάνωση της νομοθεσίας

Σε παλαιότερο άρθρο είχα παρουσιάσει την ιδέα για την οργάνωση της νομοθεσίας με τη χρήση συστημάτων ελέγχου αναθεωρήσεων (revision control systems). Πρόκειται για μια ιδέα πολύ ελκυστική για όποιον έχει ασχοληθεί με τον προγραμματισμό, καθώς συνηθίζεται στην ανάπτυξη λογισμικού οι τροποποιήσεις των αρχείων να γίνονται μέσα από τέτοια συστήματα αναθεωρήσεων ώστε να επιτυγχάνεται καλύτερη και αποδοτικότερη διαχείριση των αλλαγών του κώδικα. Εφόσον ο κύκλος ζωής ενός αρχείου (δημιουργία, αναθεωρήσεις, διαγραφή) που υποστηρίζεται μέσα ένα τέτοιο σύστημα είναι παρόμοιος με αυτόν ενός νόμου (δημιουργία αρχικού νόμου, τροποποιήσεις, κατάργηση) δε βλέπω γιατί να μην εφαρμοστεί αυτός ο τρόπος οργάνωσης, από τη στιγμή που καλύτερη οργάνωση της νομοθεσίας σημαίνει αποδοτικότερη εργασία για πληθώρα επαγγελματικών κλάδων (δικαστών, δικηγόρων, συμβολαιογράφων κλπ.), αλλά και ευκολότερη κατανόηση της από τους πολίτες.

Σε αυτό το άρθρο παρουσιάζω ένα παράδειγμα εφαρμογής αυτής της ιδέας, βασισμένο σε μια πραγματική περίπτωση αναθεώρησης νόμου. Το συγκεκριμένο παράδειγμα το επέλεξα μόνο και μόνο λόγω της μικρής έκτασης του αρχικού νόμου και μπορεί να μην είναι και το καλύτερο δυνατό, όμως αξίζει να μη σταθεί κανείς σε αυτό, αλλά να επικεντρωθεί στην ιδέα που παρουσιάζεται. Το σύστημα αναθεώρησης που χρησιμοποίησα είναι ένα απλό σύστημα (ουσιαστικά ένα σύστημα wiki) που επιτρέπει τη δημιουργία σελίδων, την αποθήκευση των αλλαγών σε νέες σελίδες – αναθεωρήσεις και τη σύγκριση ανάμεσα στις αναθεωρήσεις, όμως υπάρχουν πολύ πιο εξελιγμένα συστήματα ελέγχου αναθεωρήσεων.

Ο ν. 3564/2007 παρουσιάζει και κυρώνει μια Συμφωνία ανάμεσα στην Ελλάδα και τη Γεωργία σχετικά με την ίδρυση προξενικών αρχών. Αργότερα, οι δύο χώρες υπέγραψαν ένα πρωτόκολλο που τροποποιεί τη Συμφωνία, το οποίο και επικυρώθηκε με τον ν. 4108/2013. Στην ουσία πραγματοποιήθηκε μια πολύ μικρή αλλαγή (σε δύο σημεία του άρθρου 4 της αρχικής συμφωνίας), όμως κάποιος πρέπει να διαβάσει τον ν. 3564/2007, στη συνέχεια τον 4108/2013 και να κάνει την τροποποίηση στο μυαλό του. Ένα σύστημα ελέγχου αναθεωρήσεων θα λειτουργούσε ως εξής: δημιουργία της αρχικής έκδοσης της Συμφωνίας με την ψήφιση του ν. 3564/2007 και δημιουργία μιας αναθεωρημένης έκδοσης μετά την ψήφιση του 4108/2013. Οι πολίτες θα έβλεπαν την τελευταία και επικαιροποιημένη έκδοση της Συμφωνίας κάθε φορά, αλλά θα είχαν τη δυνατότητα να δουν τις προηγούμενες εκδόσεις και να συγκρίνουν τις αλλαγές που προέκυψαν ανάμεσα στις αναθεωρήσεις.

Στο παράδειγμά μας η επικαιροποιημένη έκδοση του ν. 3564/2007 με την τροποποιημένη Συμφωνία βρίσκεται στον σύνδεσμο http://www.pirategov.gr/wiki/n35642007

Ο χρήστης κάνοντας κλικ στην καρτέλα “Αναθεωρήσεις” μπορεί να δει τις αναθεωρήσεις του κειμένου:

revisions

Τέλος, επιλέγοντας δύο αναθεωρήσεις (στη δική μας περίπτωση υπάρχουν μόνο δύο έτσι κι αλλιώς) μπορεί να κάνει σύγκριση για να δει τι αλλαγές έχουν προκύψει:

comparison

Ενδεχομένως, ο τρόπος με τον οποίο ψηφίζονται οι νόμοι δεν είναι 100% συμβατός με τη φιλοσοφία λειτουργίας ενός τέτοιου συστήματος. Αυτό δε χρειάζεται να αποτελεί ανασταλτικό παράγοντα για την εφαρμογή μιας τέτοιας λύσης, καθώς μπορεί να εκσυγχρονιστεί ο τρόπος ψήφισης της νομοθεσίας ή να τροποποιηθεί το σύστημα ελέγχου αναθεωρήσεων για να καλύπτει τις ανάγκες ή φυσικά και τα δύο.


Crowdfunding στην Ελλάδα;

Το Crowdfunding που μπορεί να αποδοθεί στη γλώσσα μας ως “διαδικτυακή χρηματοδότηση” αναφέρεται στη συλλογική χρηματοδότηση προσπαθειών από το πλήθος – μικροεπενδυτές και συνήθως πραγματοποιείται μέσω του διαδικτύου. Η ιδέα είναι πως για να υλοποιήσει κανείς μια ιδεά είναι προτιμότερο να δανειστεί μικρά ποσά από πολλούς ενδιαφερόμενους παρά ένα μεγάλο ποσό από μια τράπεζα. Συχνά, οι χρηματοδότες ενός project λαμβάνουν ανταπόδοση (π.χ. μετοχές μιας εταιρείας που ιδρύεται με αυτόν τον τρόπο), ενώ κάποιες φορές όχι και απλά βοηθούν οικονομικά επειδή μπορεί να τους αρέσει η ιδέα. Το Crowdfunding αποτελεί μια μορφή Crowdsourcing. Πρόκειται για μια πρακτική που γνωρίζει μεγάλη διάδοση τα τελευταία χρόνια και υπάρχουν πολλά παραδείγματα projects που χρηματοδοτήθηκαν με αυτό τον τρόπο.

Πρόσφατα, η πρακτική αυτή ενσωματώθηκε στο νομοθετικό πλαίσιο της Ιταλίας μέσω ενός νόμου που αφορούσε την καινοτομία και τις startup εταιρείες. Αντίστοιχα, στις ΗΠΑ προετοιμάζεται νομοθεσία (JOBS Act) που θα επιτρέπει σε startups να συγκεντρώνουν τα απαιτούμενα κεφάλαια μέσω Crowdfunding. Στην Ελλάδα, όπου υπάρχει σημαντική έλλειψη ρευστότητας, υπάρχει περίπτωση να ασχοληθεί κανείς με το νομοθετικό πλαίσιο γι’ αυτόν τον τρόπο χρηματοδότησης; Μάλλον όχι σύντομα. Ίσως, όμως, να είναι καλύτερα έτσι, καθώς συνήθως στη χώρα μας το νομοθετικό πλαίσιο αντί να ευνοεί την καινοτομία τη στραγγαλίζει.

Περισσότερα για το Crowdfunding μπορεί να βρει κανείς με μια απλή αναζήτηση σε κάποια μηχανή αναζήτησης. Ενδεικτικά:

  • http://www.makthes.gr/news/economy/85870/
  • http://bit.ly/NljSE1
  • http://giannisserfanto.blogspot.gr/2012/06/crowdfunding.html


Εφαρμογή αδειών Creative Commons από τους Δήμους της Ηλείας

Ο καθρέπτης κάθε Δήμου στο Ίντερνετ και η πύλη επικοινωνίας του με τους πολίτες είναι ο δικτυακός του τόπος. Εκεί περιλαμβάνονται συχνά ηλεκτρονικές υπηρεσίες για τους δημότες καθώς και χρήσιμες πληροφορίες γι’ αυτούς αλλά και για τους επισκέπτες σχετικά με τον κάθε Δήμο,  τα αξιοθέατά του, τις δημοτικές αποφάσεις κλπ. Είναι φυσικό λοιπόν όλοι οι Δήμοι της Ηλείας να διαθέτουν website:

Με εξαίρεση το Δήμο Πύργου που κατά τη συγγραφή αυτού του κειμένου ο ιστότοπός του δεν ήταν προσβάσιμος για τεχνικούς λόγους, στις υπόλοιπες περιπτώσεις δεν ορίζονται (τουλάχιστον σε εμφανές σημείο) οι όροι χρήσης τους σχετικά με τα πνευματικά δικαιώματα του περιεχομένου, παρά μόνο σε κάποιες από αυτές η δήλωση προστασίας προσωπικών δεδομένων. Μόνο στην περίπτωση του Δήμου Ήλιδας αναφέρεται στο υποσέλιδο πως το copyright το διατηρεί ο Δήμος Ήλιδας.

Πρακτικά αυτό σημαίνει πως κάποιος τρίτος δεν μπορεί να αξιοποιήσει την πληροφορία που υπάρχει σε αυτούς τους ιστοτόπους, ακόμα και αν πρόκειται για έναν μαθητή που γράφει μια εργασία για το σχολείο του! Ουσιαστικά, η πληροφορία που υπάρχει στον ιστότοπο ενός δημόσιου οργανισμού είναι δημόσιο αγαθό και θα έπρεπε να διατίθεται ελεύθερα σε οποιονδήποτε πολίτη. Για το λόγο αυτό είναι σκόπιμο η υιοθέτηση από τους παραπάνω Δήμους μιας άδειας Creative Commons (άδειες που επιτρέπουν τον καθορισμό των δικαιωμάτων που διατηρούνται και αυτών που απελευθερώνονται με σκοπό την ευκολότερη διακίνηση και επαναχρησιμοποίηση), τουλάχιστον για τα τμήματα της πληροφορίας που αυτό είναι εφικτό. Χαρακτηριστικό τέτοιο παράδειγμα εφαρμογής στο δημόσιο τομέα είναι η άδεια χρήσης του Προγράμματος Διαύγεια.

Μάλιστα, η ευρωπαϊκή Οδηγία 98/2003/ΕΚ για την περαιτέρω χρήση πληροφοριών του δημόσιου τομέα που έχει ενσωματωθεί στην εθνική νομοθεσία με τον Ν. 3448/2006 (ΦΕΚ 57/2006 τ. Α διαθέσιμο από τον ιστότοπο του Εθνικού Τυπογραφείου) ενθαρρύνει την επαναχρησιμοποιήση των πληροφοριών δημόσιων φορέων και τον ορισμό της κατάλληλης άδειας σε κάθε περίπτωση:

Άρθρο 3
Γενική αρχή
Τα κράτη µέλη µεριµνούν ώστε, όταν επιτρέπεται η περαιτέρω χρήση εγγράφων τα οποία ευρίσκονται στην κατοχή φορέων του δηµόσιου τοµέα, τα έγγραφα αυτά να είναι επαναχρησιµοποιήσιµα για εµπορικούς ή µη εµπορικούς σκοπούς σύµφωνα µε τους όρους που καθορίζονται στα κεφάλαια ΙΙΙ και ΙV. Όπου αυτό είναι δυνατόν, τα έγγραφα διατίθενται µε ηλεκτρονικά µέσα.

[…]

Άρθρο 8
Άδειες
1. Οι φορείς του δηµόσιου τοµέα δύνανται να επιτρέπουν την άνευ όρων περαιτέρω χρήση εγγράφων ή να επιβάλλουν όρους, ενδεχοµένως µέσω αδειοδότησης, για σχετικά θέµατα. Οι όροι αυτοί δεν περιορίζουν άνευ λόγου τις δυνατότητες περαιτέρω χρήσης και δεν χρησιµοποιούνται για τον περιορισµό του ανταγωνισµού.
2. Στα κράτη µέλη όπου χρησιµοποιούνται άδειες, τα κράτη µέλη εξασφαλίζουν ότι διατίθενται, σε ψηφιακή µορφή και µε δυνατότητα ηλεκτρονικής επεξεργασίας τους, τυποποιηµένες άδειες για την περαιτέρω χρήση των εγγράφων του δηµόσιου τοµέα, οι οποίες είναι δυνατόν να προσαρµόζονται προκειµένου να αντιµετωπίζονται ειδικότερες αιτήσεις αδειοδότησης. Τα κράτη µέλη ενθαρρύνουν όλους τους φορείς του δηµόσιου τοµέα να χρησιµοποιούν τις τυποποιηµένες άδειες.

Χρήσιμοι Σύνδεσμοι για τις άδειες Creative Commons


Κατάργηση των προνομίων εκλογής των πρώην πρωθυπουργών

Το προεδρικό διάταγμα 96/2007 (ΦΕΚ 116/2007 τ. Α διαθέσιμο στο Εθνικό Τυπογραφείο) κωδικοποιεί σε ένα ενιαίο κείμενο τη νομοθεσία εκλογής των βουλευτών. Αυτή η νομοθεσία ακολουθήθηκε και στις 2 τελευταίες εκλογικές αναμετρήσεις, του Μαΐου και του Ιουνίου.

Ενδεχομένως (και κατά τη γνώμη μου οπωσδήποτε), σε αυτό το νομοθέτημα να υπάρχουν αρκετά σημεία που χρήζουν βελτίωσης ή έστω συζήτησης. Υπάρχει ένα όμως σημείο το οποίο δε φαίνεται να έχει καμία θέση σε μια πραγματική δημοκρατία. Συγκεκριμένα στο άρθρο 72 παρ. 8 αναφέρεται:

«Όσοι έχουν διατελέσει πρωθυπουργοί σε κυβέρνηση που έτυχε ψήφου εμπιστοσύνης της Βουλής και έχουν εκλεγεί βουλευτές καθώς και ο αρχηγός ή ο πρόεδρος αυτοτελούς κόμματος ή, αν πρόκειται για συνασπισμό κομμάτων, ο αρχηγός του συνασπισμού, θεωρούνται ότι λαμβάνουν σταυρούς προτίμησης το σύνολο των έγκυρων ψηφοδελτίων του συνδυασμού στο ψηφοδέλτιο του οποίου περιλαμβάνονται.»

Συνεπώς, όποιοι έχουν διατελέσει πρωθυπουργοί στο παρελθόν εφόσον είχαν εκλεγεί βουλευτές και η κυβέρνησή τους πήρε ψήφο εμπιστοσύνης, λαμβάνουν τόσους σταυρούς προτίμησης όσα τα έγκυρα ψηφοδέλτια στην εκλογική περιφέρεια στην οποία είναι υποψήφιοι. Με άλλα λόγια εκλέγονται σε οποιαδήποτε μελλοντική εκλογική διαδικασία αρκεί το κόμμα με το οποίο είναι υποψήφιοι να εκλέξει βουλευτή στην εκλογική τους περιφέρεια. Στην πραγματικότητα δηλαδή πρόκειται για διορισμό βουλευτή και όχι για εκλογή. Μπορεί η παράγραφος αυτή να κρίθηκε σύμφωνη με το σύνταγμα, όμως σε καμία περίπτωση ένας διορισμός βουλευτή δεν μπορεί να είναι αποδεκτός σε μια δημοκρατία όπου όλοι υποτίθεται ότι κρίνονται μέσω της ψήφου των πολιτών. Για το λόγο αυτό πρέπει να πιέσουμε όσο μπορούμε για την κατάργηση του εκλογικού προνομίου των πρώην πρωθυπουργών.

Κατεβάστε το Π.Δ. 96/2007


Πρόταση για αλλαγή του Π.Δ. 163/2002

Το προεδρικό διάταγμα 163/2002 (ΦΕΚ 149/26-6-2002 τ. Α διαθέσιμο στο Εθνικό Τυπογραφείο) καθορίζει τη «Διαδικασία και προϋποθέσεις πρόσληψης επιστημονικών συνεργατών, εργαστηριακών συνεργατών, εκπαιδευτικών ειδικών μαθημάτων (ΕΕΜ) και ειδικών συνεργατών στα Τεχνολογικά Εκπαιδευτικά Ιδρύματα (ΤΕΙ)». Σύμφωνα με την παράγραφο 4 του άρθρου 2 η εισηγητική έκθεση, δηλαδή τα αποτελέσματα της αξιολόγησης και η κατάταξη των υποψηφίων για τις θέσεις εκπαιδευτικών συνεργατών των τμημάτων των ΤΕΙ αναρτώνται στον πίνακα ανακοινώσεων του τμήματος, αλλά όχι ηλεκτρονικά.

Αυτή η ρύθμιση έχει ως αποτέλεσμα πολλά τμήματα των ΤΕΙ όλης της χώρας να μην αναρτούν τις εισηγητικές εκθέσεις στο Διαδίκτυο, καθώς δεν υποχρεώνονται από την ισχύουσα νομοθεσία. Πιστεύω πως το γεγονός αυτό, πέρα από τα πρακτικά προβλήματα που δημιουργεί στους υποψηφίους (πρέπει να επισκεφθούν το κάθε τμήμα όπου έκαναν αίτηση για να διαπιστώσουν αν θα υποβάλλουν ενστάσεις), εγείρει και ένα σημαντικό θέμα διαφάνειας.

Προσωπικά, πιστεύω στην απόλυτη διαφάνεια στη λειτουργία του δημόσιου τομέα και στη διευκόλυνση στην πρόσβαση σε οποιαδήποτε πληροφορία έχει σχέση με αυτή. Για το λόγο αυτό προτείνω την αλλαγή της παραγράφου 4 του άρθρου 2 του Π.Δ. 163/2002 από:

«Η εισηγητική έκθεση αναρτάται στον πίνακα ανακοινώσεων του τμήματος, όπου οι υποψήφιοι μπορούν να λαμβάνουν γνώση και να υποβάλουν σχετικό υπόμνημα εντός πέντε (5) ημερών από την ημερομηνία αναρτήσεως της εισηγητικής έκθεσης.»

σε

«Η εισηγητική έκθεση αναρτάται στον πίνακα ανακοινώσεων και στον ιστότοπο του τμήματος, όπου οι υποψήφιοι μπορούν να λαμβάνουν γνώση και να υποβάλουν σχετικό υπόμνημα εντός πέντε (5) ημερών από την ημερομηνία αναρτήσεως της εισηγητικής έκθεσης.»

Κατεβάστε το Π.Δ. 163/2002


Δημοψηφίσματα: και δημοκρατία και μείωση των δαπανών!

Τους τελευταίους 6 μήνες η λέξη δημοψήφισμα έχει ακουστεί ίσως όσο ποτέ τις τελευταίες δεκαετίες στη χώρα μας. Πρόκειται για ένα παράδοξο γεγονός αν αναλογιστεί κανείς πως το τελευταίο δημοψήφισμα στην Ελλάδα έγινε το 1974 και αφορούσε τη μορφή του πολιτεύματος. Έκτοτε, αν και κοντεύουν να περάσουν σχεδόν 40 χρόνια, ποτέ δε ζητήθηκε από τους πολίτες να αποφασίσουν άμεσα για κάποιο ζήτημα. Αλλά και ο τρόπος που ανακινήθηκε το θέμα του δημοψηφίσματος δε συμβαδίζει ακριβώς με τις αρχές της δημοκρατίας: από τη μια το προτείνει ένας υπό κατάρρευση πρωθυπουργός αφού πρώτα έχει υιοθετήσει ένα μνημόνιο με αμφίβολες συνταγματικά διαδικασίες και από την άλλη ξένοι ηγέτες προσπαθούν να το επιβάλλουν εκβιαστικά για να φοβίσουν τους πολίτες εν όψει εκλογών.

Παρά την αντιμετώπιση που τυγχάνει στη χώρα μας, το δημοψήφισμα είναι ένας σημαντικός θεσμός της δημοκρατίας αφού εμπλέκει τους πολίτες στην άμεση λήψη των αποφάσεων. Βέβαια, επικρατεί εύλογα ένας σκεπτικισμός για τα ζητήματα που μπορούν να τεθούν σε ψηφοφορία, καθώς και την προστασία των δικαιωμάτων των μειοψηφιών απέναντι στις πλειοψηφίες [1]. Ένας τομέας, πάντως, στον οποίο φαίνεται να μπορούν να εφαρμοστούν με πολύ καλά αποτελέσματα τα δημοψηφίσματα είναι στην αποδοχή ή απόρριψη προϋπολογισμών δημοσίων έργων. Πρόκειται για μια πρακτική που εφαρμόζεται εδώ και πολλά χρόνια στην Ελβετία. Η Ελβετία υποδιαιρείται διοικητικά σε καντόνια [2] και σε κάποια από αυτά τα δημόσια έργα που ξεπερνούν ένα συγκεκριμένο όριο κόστους πρέπει υποχρεωτικά να εγκριθούν μέσω δημοψηφίσματος.

Το 2003 δημοσιεύθηκε σε διεθνές επιστημονικό περιοδικό ένα άρθρο των Feld και Matsusaka [3] που αξιοποιώντας στοιχεία που αφορούσαν την Ελβετία από το 1980 έως το 1998 διερευνούσε την επίπτωση που έχουν τα υποχρεωτικά δημοψηφίσματα στις αποφάσεις για δαπάνες. Τα κυριότερα συμπεράσματα ήταν τα παρακάτω:

  • Κατά την υπό μελέτη περίοδο πραγματοποιήθηκαν 461 υποχρεωτικά δημοψηφίσματα και εγκρίθηκε το 86% των έργων. Συνεπώς, οι πολίτες δεν είναι αρνητικοί όταν ψηφίζουν για δημόσια έργα.
  • Από την ανάλυση των δεδομένων και τη στάθμισή τους προκύπτει μια εκτίμηση για μια μέση μείωση της τάξης του 19% στην κατά κεφαλή δαπάνη για τα έργα τα οποία εγκρίθηκαν μέσω υποχρεωτικών δημοψηφισμάτων.
  • Μια μέθοδος με παρόμοια αποτελέσματα στις κρατικές δαπάνες με αυτά των υποχρεωτικών δημοψηφισμάτων φαίνεται να είναι η θεσμική απ’ ευθείας δυνατότητα των πολιτών να προτείνουν νόμους.

Πιο πρόσφατη έρευνα των Funk και Gathmann [4] που βασίζεται σε ιστορικά στοιχεία για την Ελβετία από το 1890 έως το 2000 καταλήγει σε παρόμοια συμπεράσματα με λίγο πιο μετριοπαθή εκτίμηση της μείωσης των δαπανών (12%). Σε κάθε περίπτωση, φαίνεται πως η συμμετοχή των πολιτών στη διακυβέρνηση μπορεί να συνεισφέρει στη μείωση των κρατικών δαπανών.

Πηγές:

  1. http://www.protagon.gr/?i=protagon.el.article&id=7154
  2. http://en.wikipedia.org/wiki/Cantons_of_Switzerland
  3. Lars P. Feld, John G. Matsusaka. “Budget referendums and government spending: evidence from Swiss cantons.” Journal of Public Economics, 87 (12) (2003), pp. 2703–2724 http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0047272702001408
  4. Funk, P., and C. Gathmann. “Does Direct Democracy Reduce the Size of Government? New Evidence from Historical Data, 1890–2000.” The Economic Journal. 121(557) (2011), pp. 1252–1280 http://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1111/j.1468-0297.2011.02451.x/abstract

Αθλητική βία: γυριζω την πλάτη μου στον επαγγελματικό αθλητισμό!

Plastic chairs on the stadion broken by soccer hooligans. Bryansk, Russia, 2008

Χτες το βράδυ προστέθηκε ακόμα ένα επεισόδιο στον μακρύ κατάλογο των επιθέσεων χουλιγκανισμού που παρατηρούνται πλέον σε όλα τα αθλήματα (ακόμα και σε λιγότερο δημοφιλή όπως το χάντμπολ, το πόλο και τα αθλήματα γυναικών!). Άλλη μια φορά θα ακούσουμε μεγαλόστομες δηλώσεις από τους κρατικούς αξιωματούχους και τους παράγοντες των ομάδων! Το μαχαίρι θα φτάσει στο κόκκαλο, φυσικά!

Η πραγματικότητα είναι πως, παρότι ο χουλιγκανισμός σχετίζεται με  την κοινωνική κρίση και δεν οφείλεται αποκλειστικά σε παράγοντες που έχουν να κάνουν με τον αθλητισμό, η πολιτεία (μέσω της αθλητικής ηγεσίας) και οι εμπλεκόμενοι στις διοικήσεις των ομάδων δεν ενδιαφέρονται και δεν πρόκειται να τον αντιμετωπίσουν. Από την άλλη ένα μέρος του αθλητικού τύπου, εξυπηρετώντας οπαδικά και οικονομικά συμφέροντα, συνεχίζει απτόητο να ρίχνει  λάδι στη φωτιά.

Η λύση μπορεί πλέον να δοθεί μόνο από μας. Ας γυρίσουμε την πλάτη μας στον επαγγελματικό αθλητισμό. Ας αφήσουμε μόνους τους γενικούς γραμματείς, προέδρους, δημοσιογράφους και μερικές εκατοντάδες φανατικούς ανεγκέφαλους να απολαμβάνουν το “προϊόν” τους και ας στραφούμε στον ερασιτεχνικό αθλητισμό, ας αθληθούμε οι ίδιοι!  Αδειάζουμε τις κερκίδες, γεμίζουμε τα στάδια!


Μερικές ιδέες για την ηλεκτρονική διακυβέρνηση και τη δημόσια διοίκηση

Οι τεχνολογίες της πληροφορικής προσφέρουν τη δυνατότητα στα κράτη να απλοποιήσουν τις διαδικασίες που ακολουθούν στη δημόσια διοίκηση, να μειώσουν τη γραφειοκρατία και να παρέχουν καλύτερες υπηρεσίες στους πολίτες και τις επιχειρήσεις. Στην Ελλάδα, έχουν γίνει σημαντικά βήματα προόδου την τελευταία δεκαετία (TaxisNet, μηχανογράφηση δημοσίων οργανισμών και ασφαλιστικών ταμείων, ηλεκτρονικό σύστημα προμηθειών [1]) με αποτέλεσμα κάποιοι δημόσιοι φορείς να παρέχουν τις υπηρεσίες τους και μέσω του Διαδικτύου. Εντούτοις, η κατάσταση χρήζει σημαντικής βελτίωσης, καθώς παραμένουμε ουραγοί σε σχέση με τις άλλες ευρωπαϊκές χώρες [2][3][4] τη στιγμή μάλιστα που οι πολίτες επιθυμούν την παροχή υπηρεσιών ηλεκτρονικής διακυβέρνησης [5]. Το αποτέλεσμα αυτής της κατάστασης είναι η γραφειοκρατία και η μείωση της ανταγωνιστικότητας της οικονομίας [6], χαμένες ώρες αναμονής για πολίτες και επιχειρήσεις, καθώς και εικόνες ντροπής ταλαιπωρίας σε ουρές που παραπέμπουν σε τριτοκοσμικές καταστάσεις.

Κάποιες προτάσεις για τις αλλαγές που είναι επιτακτική ανάγκη να πραγματοποιηθούν στον τομέα της ηλεκτρονικής διακυβέρνησης είναι οι παρακάτω:

  • Μετατροπή όλων των εσωτερικών διαδικασιών των δημόσιων φορέων σε ηλεκτρονικές: Οι εσωτερικές διαδικασίες των δημόσιων υπηρεσιών χαρακτηρίζονται από υπερβολική γραφειοκρατία και συνήθως αχρείαστη πολυπλοκότητα. Η μετατροπή όλων των εσωτερικών διαδικασιών σε ηλεκτρονικές με την υιοθέτηση πληροφοριακών συστημάτων έχει ως αποτέλεσμα την αποτελεσματικότερη λειτουργία του δημοσίου και την ταχύτερη διεκπεραίωση των υποθέσεων, τη μείωση του κόστους λειτουργίας των υπηρεσιών (μείωση γραφικής ύλης) και τη μείωση του αριθμού των υπαλλήλων που απαιτούνται για τη λειτουργία των υπηρεσιών.
  • Παροχή όλων των υπηρεσιών των δημόσιων φορέων σε πολίτες και επιχειρήσεις από το Διαδίκτυο: Κάθε δημόσιος φορέας παρέχει το σύνολο των υπηρεσιών του (εφόσον είναι εφικτό) και από το Διαδίκτυο. Οι συναλλασσόμενοι έχουν τη δυνατότητα να λάβουν πιστοποιητικά, να πραγματοποιήσουν πληρωμές και να επικοινωνήσουν και να υποβάλουν ερωτήματα στους φορείς από απόσταση, χωρίς να απαιτείται η φυσική τους παρουσία. Ιδιαίτερη έμφαση χρειάζεται να δοθεί στην παροχή αυτών των υπηρεσιών και σε κινητές συσκευές, οι περισσότερες από τις οποίες επιτρέπουν την πλοήγηση στο Διαδίκτυο και τις οποίες οι χρήστες τους έχουν διαρκώς μαζί τους.
  • Διασύνδεση τμημάτων πληροφοριακών συστημάτων διαφορετικών δημόσιων φορέων: Αυτή τη στιγμή τα πληροφοριακά συστήματα των φορέων δημόσιας διοίκησης είναι απομονωμένα το ένα από το άλλο. Αυτό, εν μέρει είναι αναμενόμενο λόγω της απουσίας κοινών προτύπων και της χρήσης διαφορετικών τεχνολογιών για την υλοποίηση κάθε πληροφοριακού συστήματος. Ως εκ τούτου για την επικοινωνία μεταξύ των διάφορων υπηρεσιών απαιτούνται αργές, γραφειοκρατικές διαδικασίες, τις οποίες σε αρκετές περιπτώσεις καλείται ο ίδιος ο πολίτης να διεκπεραιώσει. Για παράδειγμα, ένας ελεύθερος επαγγελματίας για να θεωρήσει τα βιβλία του στη ΔΟΥ χρειάζεται να λάβει από τον ασφαλιστικό φορέα του πιστοποιητικό ασφαλιστικής ενημερότητας. Αν τα συστήματα των ασφαλιστικών ταμείων και του Υπουργείου Οικονομικών μπορούσαν να επικοινωνήσουν ο έλεγχος για το αν ο ελεύθερος επαγγελματίας είναι ασφαλιστικά ενήμερος θα γινόταν αυτόματα χωρίς τη μεσολάβηση του ενδιαφερόμενου ή κάποιου δημοσίου υπαλλήλου.
  • Αυτοματοποιημένοι μηχανισμοί ελέγχου: Η εφαρμογή πληροφοριακών συστημάτων στο δημόσιο τομέα και η διασύνδεσή τους επιτρέπουν την ανάπτυξη αυτοματοποιημένων μηχανισμών ελέγχου. Οι μηχανισμοί ελέγχου λειτουργούν συνδυάζοντας στοιχεία από βάσεις δεδομένων διαφορετικών φορέων και επομένως ο εντοπισμός παραβατών γίνεται πιο αποτελεσματικός. Επιπλέον, η απουσία παρέμβασης ανθρώπινου παράγοντα λειτουργεί αποτρεπτικά ως προς τη διαφθορά και το χρηματισμό δημοσίων λειτουργών.
  • Ψηφιοποίηση υλικού και αρχείου δημόσιων υπηρεσιών: Οι δημόσιοι φορείς διαθέτουν τεράστια σε μέγεθος, έντυπα αρχεία. Ο όγκος τους, καθώς και το μέσο αποθήκευσης δυσχεραίνουν την αναζήτηση και την επεξεργασία πληροφορίας, ενώ οδηγούν και σε καθυστερήσεις στην εξυπηρέτηση των πολιτών. Κατά τη γνώμη μου είναι απαραίτητο να επεκταθεί και να ολοκληρωθεί η ψηφιοποίηση των αρχείων όλων των φορέων του δημόσιου τομέα.
  • Αποτελεσματικότερη πρόσβαση στη νομοθεσία: Αυτή τη στιγμή η κύρια πύλη πρόσβασης στη νομοθεσία είναι ο ιστότοπος του Εθνικού Τυπογραφείου, στη βάση δεδομένων του οποίου βρίσκονται αποθηκευμένα όλα τα ΦΕΚ που έχουν δημοσιευθεί με τη μορφή αρχείων pdf. Ο τρόπος αυτός οργάνωσης πιστεύουμε πως είναι αναποτελεσματικός, καθώς στα περισσότερα ΦΕΚ γίνονται αναφορές σε άρθρα άλλων νόμων (τους οποίους πρέπει να αναζητήσει ο ενδιαφερόμενος) ή τροποποιήσεις άρθρων παλαιότερων ΦΕΚ. Θεωρώ πως είναι πολύ αποτελεσματικότερη η οργάνωση της νομοθεσίας με τη χρήση ενός revision control [7] συστήματος, όπου για κάθε νόμο παρουσιάζεται η τελευταία έκδοση, αλλά και οι τροποποιήσεις που έχουν γίνει με τις προηγούμενες εκδόσεις. Επιπλέον, ο μετασχολιασμός των νόμων (π.χ. με τη χρήση ετικετών) και η χρήση υπερσυνδέσμων (π.χ. σε περιπτώσεις αναφορών σε άρθρα άλλων νόμων)  μπορούν να συμβάλουν στην ευκολότερη πλοήγηση και αναζήτηση της πληροφορίας.

Είναι προφανές ότι αυτές οι προτάσεις μπορούν να συμβάλλουν αποτελεσματικά:

  • στη μείωση του μεγέθους του δημόσιου τομέα, του κόστους λειτουργίας του και την καλύτερη αξιοποίηση των πόρων και του ανθρώπινου δυναμικού
  • στη μείωση της γραφειοκρατίας και τη βελτίωση της ανταγωνιστικότητας της οικονομίας, μέσω της δημιουργίας ενός περιβάλλοντος που ευνοεί την επιχειρηματικότητα
  • στην καλύτερη εξυπηρέτηση των πολιτών
  • στην αντιμετώπιση της διαφθοράς
  • στην αύξηση των δημοσίων εσόδων μέσω των αποτελεσματικότερων ελέγχων

Αναμφίβολα, κάποιες από τις παραπάνω προτάσεις έχουν σημαντικό κόστος υλοποίησης, πιστεύω όμως πως τα κέρδη και τα οφέλη από την εφαρμογή τους είναι πολλαπλάσια. Ιδιαίτερη προσοχή πιστεύω πως πρέπει να δοθεί στην κοστολόγηση των εφαρμοζόμενων τεχνολογικών λύσεων. Δυστυχώς, κατά καιρούς έχουν υλοποιηθεί συστήματα πληροφορικής για δημόσιους φορείς με προϋπολογισμένο κόστος κατά πολύ υψηλότερο του πραγματικού. Πολύ σημαντικός παράγοντας για τη μείωση του κόστους υλοποίησης και προμήθειας των απαραίτητων συστημάτων μπορεί να αποδειχθεί το λογισμικό ανοιχτού κώδικα [8]. Δυστυχώς, το 2008 η τότε κυβέρνηση της χώρας μας δεν εξέτασε καθόλου το ενδεχόμενο χρήσης λογισμικού ανοιχτού κώδικα στο δημόσιο τομέα, αλλά προτίμησε να επικυρώσει με νόμο συμφωνία με τη Microsoft [9], χωρίς να γίνει κάποια μελέτη για εναλλακτικές λύσεις. Μερικά μόνο από τα πλεονεκτήματα του λογισμικού ανοιχτού κώδικα είναι το μειωμένο κόστος (συνήθως είναι απλά κόστος υποστήριξης), η δυνατότητα αλλαγών στο λογισμικό ακόμα και μετά τη λήξη της σύμβασης με την εταιρία υποστήριξης (μικρότερη εξάρτηση από εταιρίες), η βελτίωση της διαλειτουργικότητας και η μεγαλύτερη ασφάλεια των συστημάτων (καθώς συνήθως υπάρχει μεγάλη κοινότητα υποστήριξης). Ήδη αρκετές χώρες (π.χ. Αυστραλία [10] και Ιρλανδία [11]) έχουν μια ιδιαίτερα θετική στάση απέναντι στο λογισμικό ανοιχτού κώδικα και τα ανοιχτά πρότυπα.

Κατά τη γνώμη μου, οι παραπάνω λύσεις πρέπει να βρουν εφαρμογή σε ένα γενικότερο πλαίσιο αναδιάρθρωσης της δημόσιας διοίκησης. Απαραίτητη προϋπόθεση για την επιτυχία τους είναι η εκπαίδευση και η σωστή αξιοποίηση του ανθρώπινου δυναμικού. Επιπλέον, απαραίτητη κρίνεται και η απλοποίηση των διαδικασιών που προβλέπουν οι νόμοι για τη λειτουργία του κράτους. Με αυτές τις ιδέες δεν ανακαλύπτουμε τον τροχό. Ήδη, τόσο στο μακρινό όσο και στο πρόσφατο παρελθόν, οι επαγγελματίες της πολιτικής έχουν εξαγγείλει πολλάκις τη μείωση της γραφειοκρατίας και την υιοθέτηση της τεχνολογίας στο δημόσιο τομέα [12][13]. Καθώς το πλάνο υπάρχει [14], μόνο αυτοί ξέρουν γιατί ενώ βρισκόμαστε στο 2012, αυτό δεν έχει γίνει πραγματικότητα.

[1] http://www.infocom.gr/wp-content/uploads/strathgikh_hd/eshdp.pdf
[2] http://portal.kathimerini.gr/4dcgi/_w_articles_kathextra_1_02/03/2011_380992
[3] http://www.ekt.gr/content/display?prnbr=82722
[4] http://portal.kathimerini.gr/4dcgi/_w_articles_kathworld_1_26/04/2010_334603
[5] http://www.express.gr/news/ellada/251281oz_20100108251281.php3
[6] http://news.kathimerini.gr/4dcgi/_w_articles_economyepix_2_25/02/2012_473881
[7] http://en.wikipedia.org/wiki/Revision_control
[8] http://ec.europa.eu/information_society/activities/egovernment/policy/key_enablers/opensource/index_en.htm
[9] http://www.ffii.gr/ms-gov-agreement
[10] http://www.finance.gov.au/e-government/infrastructure/open-source-software.html
[11] https://joinup.ec.europa.eu/news/ie-computer-service-board-switches-open-source-software
[12] http://www.vlioras.gr/Philologia/Composition/Grafeiokratia.htm
[13] http://www.ypes.gr/el/MediaCenter/Minister/Seasonable/?id=889d6108-f1a4-4cc7-a994-1274335b17fa
[14] http://www.infocom.gr/wp-content/uploads/strathgikh_hd/e_gov_strategy_pt.pdf


Ας αλλάξουμε εμείς, για ν’ αλλάξουμε τον κόσμο

Διαβάζω αυτές τις μέρες το βιβλίο “Connected: the amazing power of social networks and how they shape our lives” των Christakis και Fowler, που στην Ελλάδα κυκλοφορεί με τον τίτλο “Συνδεδεμένοι: Η εκπληκτική δύναμη των κοινωνικών δικτύων και πώς αυτά διαμορφώνουν τη ζωή μας”. Το βιβλίο πραγματεύεται τα κοινωνικά δίκτυα, δηλαδή τα δίκτυα που σχηματίζονται από τους ανθρώπους και τις διαπροσωπικές σχέσεις που τους συνδέουν και μελετά τον τρόπο που αυτά επηρεάζουν τις ζωές μας.

Στα πρώτα κεφάλαια του βιβλίου παρουσιάζονται δύο κανόνες που φαίνεται να ισχύουν στα κοινωνικά δίκτυα:

  • Six degrees of separation (έξι βαθμοί χωρισμού), δηλαδή ανάμεσα σε δύο οποιαδήποτε άτομα του κοινωνικού δικτύου η απόσταση είναι κατά μέσο όρο έξι βήματα. Ένα άτομο από ένα φίλο του απέχει ένα βήμα, από ένα φίλο του φίλου του απέχει δύο βήματα κ.ο.κ. Η ιδέα πως μπορούμε να συνδέσουμε δύο οποιουσδήποτε ανθρώπους με κατά μέσο όρο έξι ή λιγότερα βήματα αντανακλά αυτό που συχνά λέμε “πόσο μικρός είναι ο κόσμος” (small world).
  • Three degrees of influence (τρεις βαθμοί επιρροής), δηλαδή ό,τι κάνει ή λέει ένας άνθρωπος μπορεί να επηρεάσει τους ανθρώπους του κοινωνικού δικτύου που απέχουν έως τρία βήματα, επομένως τους φίλους του (ένας βαθμός), τους φίλους των φίλων του (δύο βαθμούς) και τους φίλους των φίλων των φίλων τους (τρεις βαθμοί).

Αν συνδυαστούν οι δύο αυτοί κανόνες, δηλαδή ότι συνδεόμαστε με οποιονδήποτε άλλο με έξι βήματα και μπορούμε να επηρεάσουμε όσους είναι μέχρι τρία βήματα μακριά μας, συμπεραίνουμε ότι καθένας από μας μπορεί να φτάσει το μισό δρόμο για όλους τους άλλους στον πλανήτη. Οι πράξεις μας μπορούν επομένως να επηρεάσουν (θετικά ή αρνητικά) ένα μεγάλο μέρος του παγκόσμιου πληθυσμού, όσο υπερβολικό κι αν μας φαίνεται! Αν θέλουμε, λοιπόν, να αλλάξει ο κόσμος μας, ας αλλάξουμε εμείς στην καθημερινότητά μας.


Λογισμικό ανοιχτού κώδικα στον δημόσιο τομέα;

Open Source (OSI) Logo

Λογότυπο Open Source Initiative

Ο όρος λογισμικό ανοιχτού κώδικα (Open Source Software) [1][2] αναφέρεται σε λογισμικό (προγράμματα και εφαρμογές υπολογιστών) που ο πηγαίος του κώδικας είναι διαθέσιμος στους χρήστες του, οι οποίοι έχουν τη δυνατότητα να χρησιμοποιούν, να αντιγράφουν και να τροποποιούν το λογισμικό χωρίς να χρειάζεται να πληρώσουν κάποιο αντίτιμο. Δεν αποτελεί απλά ένα μοντέλο παραγωγής και διανομής λογισμικού, αλλά μια γενικότερη φιλοσοφία που βασίζεται στην εθελοντική προσφορά και συνεισφορά στην κοινότητα, καθώς και στη δύναμη της συλλογικής δράσης.

Η υιοθέτηση λύσεων ανοιχτού λογισμικού στο δημόσιο τομέα μιας χώρας μπορεί να έχει σημαντικά οφέλη για τους πολίτες της:

  • Μείωση του κόστους: καθώς το ανοιχτό λογισμικό δεν έχει κόστος αγοράς της άδειάς του, μπορεί να συμβάλλει στη μείωση των δαπανών στον τομέα των πληροφοριακών υποδομών. Αυτό, βέβαια, δε σημαίνει πως τα κόστη είναι μηδενικά, αφού χρειάζονται χρήματα για την ανάπτυξή (deployment) και τη συντήρησή του. Εντούτοις, αντίστοιχα έξοδα απαιτούνται και στην περίπτωση του κλειστού (proprietary) λογισμικού. Ένα πρόβλημα, πάντως, είναι πως δε φαίνεται να γνωρίζουμε (τι πρωτότυπο!) πόσο κοστίζουν στη χώρα μας οι άδειες λογισμικού που αγοράζονται στον ευρύτερο δημόσιο τομέα. Επίσης, επιπλέον κέρδος μπορεί να προκύψει από την επαναχρησιμοποίηση του λογισμικού, καθώς δεν απαιτείται να αγοραστούν επιπλέον άδειες. Ακόμη, ανεξάρτητα από αυτό και καθώς το κόστος δεν μπορεί να είναι ο μόνος παράγοντας σε τέτοιες αποφάσεις, η προώθηση του κλειστού ή του ανοιχτού λογισμικού είναι κυρίως θέμα εθνικής στρατηγικής στον τομέα των ΤΠΕ.
  • Διαλειτουργικότητα: η υιοθέτηση ανοιχτού λογισμικού και γενικότερα ανοιχτών προτύπων μπορεί να βοηθήσει σημαντικά στη διαλειτουργικότητα ανάμεσα στα συστήματα που χρησιμοποιούν οι διάφοροι δημόσιοι φορείς.
  • Έγκαιρη διόρθωση σφαλμάτων: το γεγονός πως ο κώδικας του ανοιχτού λογισμικού είναι προσβάσιμος σε όλους, έχει ως συνέπεια να εντοπίζονται γρήγορα σφάλματα (bugs) και να διορθώνονται εξίσου γρήγορα από την κοινότητα ανάπτυξης.
  • Μη εξάρτηση από εταιρείες: από τη στιγμή που ο χρήστης έχει πρόσβαση στον πηγαίο κώδικα του λογισμικού, έχει τη δυνατότητα να προβεί σε επεκτάσεις, τροποποιήσεις και αναβαθμίσεις ακόμα και όταν τελειώσει η σύμβαση με την εταιρεία υποστήριξης. Αντίθετα, στην περίπτωση του κλειστού λογισμικού, μετά τη λήξη της σύμβασης υποστήριξης με την εταιρεία που προμηθεύει το λογισμικό δεν είναι συνήθως εφικτό να γίνουν αλλαγές ή αναβαθμίσεις, με αποτέλεσμα την εξάρτηση σε μεγάλο βαθμό από την εταιρεία και πιθανώς επιπλέον κόστη.
  • Εγχώρια καινοτομία: η στροφή μιας χώρας στο ανοιχτό λογισμικό μπορεί να ωθήσει αρκετές εταιρείες πληροφορικής στην ενασχόληση με αυτό το μοντέλο ανάπτυξης και διανομής, παράγοντας με αυτό τον τρόπο εγχώρια καινοτομία. Εφόσον, σε παγκόσμιο επίπεδο υπάρχει ολοένα και αυξανόμενο ενδιαφέρον για το λογισμικό ανοιχτού κώδικα, η καινοτομία και η τεχνογνωσία αυτή μπορεί να αναδειχθεί σε κερδοφόρο εξαγώγιμο προϊόν.

Δυστυχώς, στο πρόσφατο παρελθόν (το 2008) η τότε κυβέρνηση της χώρας μας δεν εξέτασε καθόλου το ενδεχόμενο χρήσης λογισμικού ανοιχτού κώδικα στο δημόσιο τομέα, αλλά προτίμησε να επικυρώσει με νόμο συμφωνία με τη Microsoft [3], χωρίς να γίνει κάποια μελέτη και συζήτηση για εναλλακτικές λύσεις. Την ίδια στιγμή μάλιστα που αρκετές χώρες (π.χ. Αυστραλία [4], Ηνωμένο Βασίλειο [5], Ιρλανδία [6], Γαλλία [7], Ρωσία [8]) έχουν αρχίσει να υιοθετούν μια ιδιαίτερα θετική στάση απέναντι στο λογισμικό ανοιχτού κώδικα και τα ανοιχτά πρότυπα και προωθούν τη χρησιμοποίησή του στο δημόσιο τομέα. Τουλάχιστον, σε τομείς όπου δεν εμπλέκονται άμεσα οι κατά καιρούς κυβερνήσεις (που φαίνεται να είναι φοβικές απέναντι σε φιλοσοφίες συλλογικής δράσης όπως αυτή του λογισμικού ανοιχτού κώδικα), όπως τα ανώτατα εκπαιδευτικά ιδρύματα φαίνεται το λογισμικό ανοιχτού κώδικα να γνωρίζει σημαντική διάδοση (π.χ. στις πλατφόρμες εξ’ αποστάσεως εκπαίδευσης [9] ή στα forums που χρησιμοποιούν για την επικοινωνία των μελών της ακαδημαϊκής κοινότητας).

Σαφώς και υπάρχει και πιο επιφυλακτική στάση απέναντι στο λογισμικό ανοιχτού κώδικα [10]. Επιπροσθέτως, τα λόμπι των οποίων τα συμφέροντα συμβαδίζουν με τη διατήρηση του μοντέλου του κλειστού λογισμικού προσπαθούν να επηρεάσουν προς όφελός τους τις κυβερνήσεις τόσο στην Αμερική, όσο και στην Ε.Ε. Το ζήτημα για τη χώρα μας είναι πως πρέπει επιτέλους να εξετάσει την εναλλακτική πρόταση της ενσωμάτωσης λογισμικού ανοιχτού κώδικα, στα πλαίσια μιας μακροχρόνιας εθνικής στρατηγικής.

Αναφορές

  1. http://en.wikipedia.org/wiki/Open-source_software
  2. http://ec.europa.eu/information_society/activities/egovernment/policy/key_enablers/opensource/index_en.htm
  3. http://www.ffii.gr/ms-gov-agreement
  4. http://www.finance.gov.au/e-government/infrastructure/open-source-software.html
  5. http://webarchive.nationalarchives.gov.uk/20100304104621/http://www.cabinetoffice.gov.uk/media/318020/open_source.pdf
  6. https://joinup.ec.europa.eu/news/ie-computer-service-board-switches-open-source-software
  7. http://ellak.gr/index.php?option=com_content&task=view&id=7115&Itemid=
  8. http://www.pcworld.com/businesscenter/article/215028/putin_orders_russian_govt_to_move_to_open_source.html
  9. http://www.openeclass.org/
  10. http://www.depous.nl/DEPOUS-OPEN-SOURCE-COMPUTING-AND-PUBLIC-SECTOR-POLICY.pdf

Σελίδες:12